Rok 1918 był rokiem walk wyzwoleńczych. To zarówno zakończenie I wojny światowej, ale także wybuchu Powstania Wielkopolskiego. Pamiętając, że granice zupełnie inaczej przebiegały aniżeli dzisiaj, warto na chwilę zatrzymać się, spojrzeć jak wyglądała sytuacja w gminie Wolsztyn oraz w okolicach.

Fundacja „Sztuka dla Ludzi” realizując projekt „Sztuka Niepodległości” pielęgnuje historię małej ojczyzny podczas m.in. prelekcji organizowanych we współpracy z Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Skłodowskiej-Curie w Wolsztynie. Historyk- Szymon Ptak wraz z zarządem Fundacji zaprosili na wykłady członków Uniwersytetu Trzeciego Wieku, bowiem to oni będąc wnukami Powstańców Wielkopolskich mogą podzielić się wiedzą dotychczas nie spisaną. Przygotowane prelekcje są motywacją do spotkania, a także rozmów na temat tego co działo się podczas walk powstańczych.

Niestety w źródłach archiwalnych znajdą się bardzo skąpe zapiski dotyczące okresu przygotowań do walk zbrojnych. Dokumenty wspominają tylko o przygotowaniach w 1917 roku Towarzystwa Młodzieży Polskiej w Babimoście. Podzielono chętnych na trzy oddziały, które regularnie, co tydzień ćwiczyły pod okiem „naczelników”. W miejscowościach tworzono zalążki przyszłych oddziałów powstańczych, nazwanych „Pogotowiem”. Można przypuszczać, że ruch narodowowyzwoleńczy było czuć, bowiem nie bez przyczyny 13 listopada z inicjatywy żołnierzy powracających z frontu powołano Radę Robotniczo- Żołnierską. W składzie przeważali Niemcy. W odpowiedzi na te działania, Polacy powołali 24 listopada Wolsztyńską Polską Radę Ludową, która nawiązywała do poglądów głoszonych przez Narodową Radę Ludową w Poznaniu i Komitet Narodowy Polski w Paryżu.

Sygnałem do organizowania się mieszkańców Wolsztyna i okolic było wyzwolenie Grodziska Wielkopolskiego. To właśnie tam doszło do pierwszego spotkania Stanisława Siudy i Kazimierza Zenktelera - dowódcy oddziałów powstańczych w powiatach: Międzyrzecz, Nowy Tomyśl, Grodzisk Wlkp., Babimost. Podporucznik Siuda przedstawił ambitny plan zdobycia Wolsztyna. Ambitny, bowiem powstańcy stanowili małą grupę, a jednocześnie nie byli uzbrojeni w profesjonalny sprzęt. Tylko co trzeci powstaniec był wyposażony w broń palną. Sytuacja uległa poprawie po nadejściu kompanii powstańczej sierżanta Bobkiewicza, która składała się z ochotników z Wielichowa, Wilkowa Polskiego, Krzywinia, Gościeszyna i Adamowa oraz po sprowadzeniu z Poznania przez porucznika Zenktelera 300 karabinów. Takie wzmocnienie sił powstańczych umożliwiło podjęcie ostatecznej decyzji o ataku na Wolsztyn. Podjęto ją podczas narady obu poruczników w Rakoniewicach. Atak miał nastąpić z 4 na 5 stycznia 1919.

Rekonstrukcję tej walki było można obejrzeć podczas obchodów 100-lecia wyzwolenia Wolsztyna 5 stycznia 2019.

Wolsztyn wyzwalały trzy drużyny. Nad ranem oddziały powstańcze weszły do miasta. Walki trwały do czasu, kiedy wystąpiono z propozycją negocjacji warunków współpracy. W wyniku pertraktacji ustalono, iż Wolsztyn opuszczą zarówno oddziały niemieckie, jak i powstańcze, a powiat babimojski nie będzie obsadzony ani przez oddziały polskie ani niemieckie. Przyjęte ustalenia nie spodobały się powstańcom zebranym na Rynku, co w efekcie spowodowało spontaniczne rozpoczęcie walki. W wyniku zaskoczenia i gwałtowności powstańczego ataku 5 stycznia miasto zostało zdobyte.

Ciekawostką, ciągle mało znaną, jest powołanie 6 stycznia 1919 roku Wolnego Państwa Świętna. Jest to wydarzenie bezpośrednio związane z wyzwoleniem Wolsztyna, dlatego warto o tym fakcie pamiętać.

Świętno to wieś oddalona o 14 km od Wolsztyna. Była to duża, zamożna osada, zamieszkiwana w większości przez Niemców. Polacy stanowili mniejszość i biedniejszą część społeczności. Wybuch powstania wielkopolskiego i jego rozwój, szybko obejmujący tereny Wielkopolski, powodował zaniepokojenie tamtejszych Niemców.  Obserwując sytuację polityczną, protestancki duchowny - Emil Gustaw Hegemann, postanowił wdrożyć śmiały plan powołania Świętna, jako niezależnego, neutralnego państwa.



2 stycznia wygłosił płomienne przemówienie, ujawniające zagrożenia jakie czyhają, w związku z wydarzeniami powstańczymi. Tym samym ogłoszono publicznie powołanie neutralnej republiki. Stworzono konstytucję oraz ustanowiono władzę w postaci dziewięcioosobowego rządu z pastorem Hegemannem na czele (różne źródła podają: prezydentem, premierem). Śledząc wydarzenia wyzwolenia Wolsztyna, 6 stycznia (dzień po zajęciu Wolsztyna przez powstańców), uroczyście ogłoszono powstanie Wolnego Państwa Świętno (Freistaadt Schwenten). Republika od północy i wschodu graniczyła z Polską, a od południa i zachodu z Niemcami. W skład tej republiki wchodziły także okoliczne wsie - Wilcze, Rudno i Krzyż. Granice Państwa oznakowano tablicami oraz budkami z napisami „Wolne Państwo Świętno”. Dokumentem uprawniającym do przekraczania granicy były przepustki wydawane przez prezydenta republiki ostemplowane pieczęcią parafialną. To ona stała się także oficjalną pieczęcią nowej republiki. Pomimo neutralności państwa, stosunki z sąsiadami nie były przyjazne. Premier zdecydowanie sympatyzował z działaniami proniemieckimi. Stacjonujący w Kębłowie i w Obrze powstańcy według prezydenta stanowili zagrożenie dla neutralności Republiki Świętna.

Sprzyjanie z Niemcami oraz słaba kondycja ekonomiczna spowodowały, że 10 sierpnia 1919 roku prezydent Hegemann ogłosił przyłączenie Republiki do Niemiec. Śmiały pomysł pastora okazał się kluczowym elementem walk powstańczych, bowiem państwo to stało się częścią frontu walk, stało się przeszkodą w opanowaniu systemu śluz na kanale rzeki Obry. Stanowiło zagrożenie dla wojsk powstańczych i zmuszało do utrzymywania sporych sił na tym odcinku.



Wydarzenie historyczne trwające 218 dni miało ogromny wpływ na przebieg walk powstańczych na terenie powiatu wolsztyńskiego. I takie wydarzenia powinniśmy chronić od zapomnienia, bowiem możemy przypuszczać, że powstanie wielkopolskie, na tym terenie, objęłoby zasięgiem znacznie większy obszar.

Projekt „Sztuka Niepodległości” dofinansowano ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich 2018, który pozwoli zachować od zapomnienia wszystkie opowieści wnucząt powstańców.

tekst: Beata Grzegorzewska
konsultacja historyczna: Szymon Ptak




Żródła:

• Czubiński Antoni, Powstanie Wielkopolskie 1918 -1919. Geneza - charakter - znaczenie, Poznań 1988.
• Czubiński Antoni, Polak Bogusław, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Wybór źródeł, Poznań 1983.  
• Benyskiewicz Joachim, Szczegóła Hieronim, Powstanie Wielkopolskie nad środkową Odrą, Zielona Góra 1998.
• Hegemann Emil Gustaw, Der Freistaadt Schwenten. Deutsche Not und Treue in der Grenzmark Posen, Prenzlau 1936.  
• Poniedziałek Zygmunt, Wolsztyn od lokacji do transformacji. 1384-1989, Wolsztyn 2010
• Koczorowski Bogdan, Olejnik Czesław, Żurek Kazimierz, Wolsztyn i okolice zeszyt II, Wolsztyn 1995.
• Poszwiński Dariusz, Udział Powiatu Babimojskiego w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919, Zielona Góra 1995.
• Ratajczak Maciej, Powstanie Wielkopolskie w Wolsztynie. Opis wydarzeń mających miejsce od października 1918 do 10 stycznia 1919 roku w Wolsztynie i okolicy, Wolsztyn 1999.
• Rokoszwewski Hubert, Powstanie Wielkopolskie na Ziemi Wolsztyńskiej, Poznań 2004.